I. ANO 2009. ACHEGAS HISTÓRICAS SOBRE O SAN XOÁN NA PROVINCIA DE LUGO.

        

ACHEGAS HISTÓRICAS SOBRE O SAN XOÁN NA PROVINCIA DE LUGO

AUTOR: JOSÉ MANUEL BLANCO PRADO.

Revista de Investigación “ETNOGRAFIA”,  nº1, 2009. I.S.S.N. 1989 – 8541.  

 Web, http://mesondoforno.com.             

 

BONECO NUNHA CACHARELA

    

    Tanto a noite do 23 de Xuño como o amencer do día 24 están adicados ao San Xoán. O Sol mostra nesta festividade o seu protagonismo, sendo admirado por persoas de diferentes culturas que dende sempre apreciaron como esta forza astral bailaba nesta mañá festiva de San Xoán, tempo no que xa acadou a máxima plenitude [1]                        

     Pois ben, os seres humanos contando có Sol e San Xoán usan dunha serie de elementos naturais para previr e combatir diferentes males, que causan  importantes prexuizos aos humanos [2].

     Estes elementos naturais, sacralizados pola entidade sagrada, están reflectidos na auga, no lume e na vegetación. De aí que sexa necesario empregar unha serie de rituais relacionados cos citados elementos.

 

     RITUAIS LIGADOS COA AUGA E A VEXETACIÓN.

 

        As augas das fontes, dos ríos, o orballo e a auga do mar aparecen cheas de enerxía e dotadas dunha importante carga simbólica [3] . Utilízanse tanto ao anoitecer como ao mencer do día de San Xoán  para rituais purificadores ligados ao lavado do corpo, ben parcial ou totalmente. 

       A auga das fontes pode sandar diferentes doenzas. Así, bebendo auga de cinco, sete ou nove fontes cúrase o bocio; de trece o reuma . En Cambados (Pontevedra) bañan aos aollados na fonte de Bexán; e no cimeterio de Sirgal (Monterroso) hai o oco dun sartego con auga, que usan os veciños para se ablucioar a mañá de San Xoán [4]. A auga do río, usada neste tempo, é benéfica para sandar doenzas cutáneas e curar tamén a esterilidade.Noutrora, no orballo desta mañá de San Xoán envolquillábanse os sarnosos, ou dormían espidos entre o centeo para sandar o seu mal [5].

       Con respecto a auga do mar  compre dicir que é saudable para as persoas que se bañen as doce en punto da noite de San Xoán, xa que non terán ningunha doenza. Asimesmo, tanto na praia de San Francisco (Muros) (A  Coruña), como na da Lanzada (Noalla) (Pontevedra), as mulleres realizan o ritual de recibir nove ondas, como medio para combatir non só os meigallos, senón tamén a esterilidade e soltería.

       Antano, as rapazas que chegaran á etapa núbil (casadeira) poñian as doce en punto da véspera do San Xoán un vaso de auga ao sereo, que contiña unha clara e unha xema dun ovo. Á mañá seguinte as rapazas apreciaban o contido do vaso xa que indicaba. segundo a forma que adoptase, o oficio que ía ter o futuro esposo [6] .

       Con respecto aos vexetais, é mester aludir que, segundo Taboada Chivite tódalas prantas gozan dunha virtude importante no día do solsticio vernal, de tal xeito que o doente que se lave con herbas recollidas esta noite non morrerá, e ademais posúen un relevante papel terapéutico na menciña popular.

 

  DIXITAL OU MILICROQUES.

 

        No intre actual, seguen utilizándose en bastantes parroquias lucenses dous rituais relacionados cos vexetais, que teñen como finalidade a prevención ante diversos prexuizos de índole individual e familiar.

         Un deles, que segue sendo unha práctica habitual nos fogares lucenses, consiste en deixar ao sereo auga mesturada con flores e plantas, e lavarse con ela á mañá cedo de San Xoán. “ É costume en toda Galiza o recoller na tarde e na noite de San Xoán diferentes herbas e flores, botalas en auga e deixalas ao sereo para que collan o orballo para mañá lavárense todos naquela auga. As herbas que se collen para este uso son: os sanxoáns, o fiuncho, o codeso, o trovisco, a espadana, o sabugueiro, as malvas, a Artemisa, as roseiras…” [7].

        O segundo ritual refírese a tradición de enramar as casas na noite de San Xoán con diferentes plantas dese tempo estival como a dixital (milicroques), a espadana, o bieiteiro…como profilaxis contra os maleficios exteriores. Desta tradición xa se fai mención no Concilio de Lugo do século VII onde se dí que o enramado das casas é considerado como unha superstición de raíz pagá [8].   

 

      RITUAIS RELACIONADOS CÓ LUME.

                                               

      Na véspera do San Xoán acendense fogueiras na maior parte das aldeas lucenses. Desde  un punto de vista espacial, a fogueira [9] pode acenderse en tres niveis:

     2.1. Nivel Familiar. Neste caso a fogueira ten como finalidade ser un elemento preventivo da facenda familiar, na que se inclue ao gando, que pola maña cedo adoitaban pasalo por riba das cinzas da fogata para previr e sandar algunhas pequenas doenzas relacionadas coa pel e as unllas.[10].

     2.2. Nivel de Barrio. Cando no interior da aldea hai unha concentración importante de casas acostumase prender unha luminaria. Así, esta serve para sancionar positivamente as unidades efectivas e reais de interacción xa que son as que asiduamente intercambian axudas, favores, prestamos etc. De aí que sexa necesario reactivar a densidade moral do subgrupo [11].   

     2.3. Nivel de Aldea. A fogata da aldea é a principal. Ó redor da mesma transcurre anoite compaña dos veciños. Isto quere dicir, en código simbólico, que as aspiracións e os desexos do común son algo previo ao individuo, á casa familar. Ó redor do fumazo está toda a aldea cando ésta é reducida, de tal xeito que tanto os homes, como as mulleres e os nenos saúdanse, gritan cantan e bailan. Polo tanto, a festa, a comensalía, o canto, o baile, a colaboración e o espírito veciñal, aparecen a nivel de lugar, en conxunto, unha vez máis  [12] 

     Por outra banda a fogueira adoitase acender nos lugares máis elevados e visibles. Deste xeito  estáse establecendo un reto competidor coas aldeas veciñas. Trátase, polo tanto, dunha expresión de solidez interna e autoafirmación fronte ao exterior

     Outros espazos preferidos para a fogueira son os camiños e, tamén, as encrucilladas, vías de comunicación coa aldea, nas que o lume é un elemento preventivo. Non resulta estrano, polo tanto, que se acenda a “cacharela” e logo se salte, para destruir simbólicamente os maleficios, que poida haber no contorno. De aí o célebre dito: “O lume novo arde para botar as meigas fora do pobo”.

     O escritor galego   Alfredo Brañas, alude deste xeito á construcción das luminarias de San Xoán:

  ¡ Que noite tan hermosa!  Xa os rapaces /  fixeron os montós  diante das portas / con garabullos, toxos e loureiros /  para escomenzala troula.                    

Alcendese a fogueira con faiscas / y- o punto unha tremenda labarada / cinteleando chispas, salta e rube / e triscando s´espalla.                    

¡ Viva, viva! …din todos a porfía / brincando por encima da fogueira / us detrás d´outros, sin cuidar qu´o lume / lles queimase nas pernas.                     

Polas cinzas do lume así dispostas,/ todolos bois daquel lugar pasaron /pois o pasar curábanse n´un verbo / s´estaban embruxados [13]. 

 

 

         

     ARQUIVO DO AUTOR. INICIO DA FOGUEIRA.

  

         RITUAIS REFERENTES A INVERSIÓN DE SITUACIÓNS.

     

        Nalgunhas parroquias da provincia de Lugo os rapaces levaban carros, arados, cancelas e portas das casas. As cancelas e as portas establecen límites formais, sinalan a mansión e o dominio doutra persoa, o bastión do persoal e privado no interior da  comunidade [14].E non só arrincan e esconden as cancelas e as portas, senón que transpasan ademais os límites, penetran polas portas dos corrais e das casas, soltando as vacas etc. Pois ben, con estas prácticas o que se está levando a cabo é un allanamento simbólico da propiedade, a anulación de barreiras, que separan os espacios íntimos do ámbito xeral da aldea [15] . 

 

       ENCANTOS E LENDAS. 

 

       Por outra banda, é un tempo no que a imaginación creativa ponse de  relevo, quedando reflectida en lendas sobre cidades asolagadas, como as de Doniños (Ferrol) [16] e a Feira do Monte (Cospeito) (Lugo) [17]. Ademais nesta data esotérica, miragreira e cabalística xorden á beira de castros, mamoas, covas e fontes, mouras peiteandose; galiñas e pitos de ouro; trasnos facendo falcatruadas; fumo indicador de tesouros  nas medoñas etc. [18].[19]

      Finalmente  Caro Baroja menciona que a vegetación e os dous elementos que a producen, o sol e a agua, son os obxectos do culto naturalista do día de San Xoán [20].

      Pola súa banda, Reboredo e conscente de como a cultura tradicional establece nesta noite máxica unha loita ideal contra o mal nas súas diferentes vertentes. Polo tanto, os humanos participan dun xeito individual e colectivo non só  contra as doenzas de índole física senón tamén social (bruxas, meigas…).Isto motiva a utilización dunha serie de elementos naturais, como o lume, a auga e a vegetación, con San Xoán como marco de referencia do conxunto, sobre o que proiectou a súa sacralidade [21]  

  

---

 

  ILUSTRACCIÓNS

 

ARQUIVO DO AUTOR.  LUMINARIA.  FUMAZO.

 

 

    ARQUIVO DO AUTOR. DIXITAL OU MILICROQUES