Revista de Investigación “ETNOGRAFIA”, nº6, 2014. I.S.S.N. 1989 – 8541.
Web: mesondoforno.com.
Antes de entrar no tema, é dicir na explicación do ritual, faremos unha breve referencia a Trasmonte e ao seu Pazo.
No antigo réxime municipal, antes da distribución actual en Concellos, Trasmonte tiña xurisdicción propia, abarcando o territorio das actuais parroquias de Trasmonte e Bra, así como coutos en outras parroquias, exercendo o Señorío e xurisdicción ordinaria a familia Saavedra, que residía no Pazo, e que mesmo tiña o privilexio, que durou ata tempos relativamente recentes de presentar ao Bispo o crego da freguesía.
O Pazo é unha fermosa edificación renacentista do século XVI, hoxe en ruinas, con dous escudos de armas, propios daquel tempo, nos que se poden identificar as 3 faixas xaqueladas dos Saavedra, as troitas dos Gaioso, e tres barras horizontais dos Sotomayor.
Nestas terras de Trasmonte, exercían o señorío os Saavedra, parentes dos Saavedra de Miraz. O linaxe dos Saavedra está extendido por toda España, e naturalmente tamén por Galicia, indicando o Pai Crespo na súa obra “Blasones y linajes de Galicia”, que a liña máis antiga era a dos Saavedra de Lugo, precisando nós que as raíces encontranse en Begonte e Outeiro de Rei e, logo, espalláronse por terras de Miraz e Trasmonte (Friol), Lugo, Cervantes e outros lugares da provincia lucense.
Entre os membros máis relevantes desta familia en Trasmonte facemos alusión a D. Antonio Saavedra Cisneros y Sotomayor, natural de Trasmonte, onde vivía no ano 1674, emparentado co conde de Ximonde (Vedra) (A Coruña).
D. Diego de Saavedra y Cisneros, recoñecido como nobre en 1701. Este estaba casado con Dª Bernarda Cotón y Sarmiento do mogardo dos Cotón de Vigo.
D. Felipe de Saavedra Cisneros e Cotón, colexial de Fonseca, sarxento maior das milicias de Lugo, en grado de tenente coronel de infantería en 1763.
D. Benito Saavedra y Cotón e García de Caamaño, cabaleiro da Real e Distinguida Orde de Carlos III, quen no ano 1845 residía en Friol.
A derradeira da familia, que levou o apelido Saavedra, foi Dª Angela Pardo Saavedra, nai de Celestino Fernández de la Vega, filósofo e escritor.
Por outra banda, a igrexa da parroquia foi na súa orixe románica con varias reformas posteriores. No seu adro está o sartego, que vai ser o protagonista deste traballo.
Hai uns vinte anos e, logo dun inverno de moita chuvia, vin como despuntaban varios sartegos nun terreo situado preto do adro e do cemiterio da parroquia. En posteriores visitas ó lugar xa non os volvín a ver o que me levou a pensar que o terreo fora tapado cunha capa de terra. Con toda seguridade o sartego, que se ve diante dunha casa próxima, e que fai de pía de auga para os animais proceda dese lugar, aínda que sempre o recordo na súa actual ubicación. O sitio que indico puidera acoller,case con total certeza, un milenario cemiterio ou necrópole.
I. O RITUAL TERAPÉUTICO: “O MAL DO SARTEGO”.
No fundamental sigo o estudo, que realizou do mesmo o profesor Fidalgo Santamariña, no seu estupendo libro “Antroplogía de una parroquia rural”, premio Otero Pedrayo no ano 1984.
Recordo que, cando era estudante, chamábame moito a atención e picábame a curiosidade o feito de que os labregos, para sandar aos seus animais e mesmo ás persoas, acudían non so ao veterinario e ao médico, senón tamén ao curandeiro ou menciñeiro. No concello de Friol había algúns, o mesmo que compoñedores, bruxos, bruxas e meigas, que realizaban curacións ou adiviñaban o porvir. Teño falado con profesionais da medicina e veterinaria, que exercían no concello de Friol, que tiñan información de que un bo número de veciños do Concello acudían a nivel persoal, cos seus familiares, ou ben con seus animais domésticos a xunto de curandeiros. Estes por medios de ritos, bendicións, e a toma de preparados tentaban sandar aos doentes.
Así dice o mencionado profesor: “cando algún compoñente de un fogar –animal ou persoa- contraeu calquer tipo de enfermidade, non dudará de acudir ós servicios da medicina oficial…Pero se o caso o require – e con frecuencia o require- acudirá paralelamente ó tradicional saber popular, que se encontra objetivado en recetas domésticas, de conxuros e rituales populares de índole terapéutico aplicados por los “expertos” “sabias” locais, co propósito de enfrentarse cos seus propios medios ao “mal”.
Tamén se busca remedio ó mal nas oracións, e acúdese ós Santuarios para curar todo tipo de males, invocando ós Seres Superiores e ofrecendo esmolas ó Santo Patrón.
1. DESCRICIÓN DO “ MAL DO SARTEGO”.
A expresión “mal do sartego” é utilizada polos campesiños da zona de Trasmonte e polas persoas, que acudían ao lugar, para mencionar unha enfermidade infantil, que tiña como causa orixinaria as forzas descoñecidas da natureza ou a propia vontade divina.
O habitual era situar a etioloxía do “mal do sartego” en axentes foráneos á vivenda familiar. Isto quedaba reflectido nos seguintes ditos: “porque Deus o quixo así”, “son cousas que Deus nos manda”, “xa nacen co mal”…Tamén se unha muller embarazada pasaba por riba do sartego dicíase que o neno podía coller o mal.
Sen embargo a verdadeira etioloxía estaba na insuficiencia alimenticia, tanto das nais xestantes como dos recen nacidos. Os nenos que sufrían e sufren o “mal do sartego” amosan xeralmente os seguintes trazos:
– Son nenos moi delgados, débiles e pálidos.
– Teñen as pernas cruzadas, delgadas e blandas.
– A cabeza é máis grande do que é normal a súa idade.
– O peito téñeno fundido de cara ó seu interior.
– O ventre mostrase grande e abultado.
– Non medran e non se dan botado a andar.
Este “ mal do sartego” identificao Fidalgo Santamariña con aquelas doenzas, que nas demais provincias galegas son coñecidas como “ o mal do aire” , “o enganido” ou “ a sombra”.
Denantes de realizar o ritual curativo, cómpre que se realice un diagnóstico correcto da enfermidade tanto por parte da experta como dos familiares, xa que un diagnóstico equivocado levaría ó neno a unhas consecuencia fatais. Hai a crenza “ de que os nenos, que veñen ó sartego, e non teñen o mal, morren”.
2. O RITUAL CURATIVO.
A persoa que fai o diagnóstico é coñecida como “ a sabia”. Pois ben, unha vez que esta fixo o diagnóstico e confirmou a doenza como “o mal do sartego”, iniciase o procedemento da terapia curativa, que adopta a forma dun ritual popular. Os actos principais son desenvolvidos no adro do cemiterio parroquial, onde está situado o sartego, e conclúen na fonte do Santuario da Virxe do Ermo de Carlín, situado a uns 4 kms. de distancia.
A descrición integra da práctica ritual queda descrita, segundo o antropólogo Fidalgo Santamariña, a través das seguintes liñas:
1.- Unha vez que a familia chega co neno ó lugar do sartego, ten que buscar unha María, que será a encargada de practicar o ritual.
2.- Esa María transporta a auga nun recipiente limpo, e botaa nun oco do sartego, onde se vai levar a cabo a case totalidade da prácctica ritual.
3.- Logo, a María colle ó neno, quítalle a roupa e lavao completamente, utilizando a auga, que depositou no sartego.
4.- Terminado o lavado, a roupa que o neno trae posta, e que tocou o seu corpo, introdúcese polo oco dentro do sartego. A María, sen secar previamente ó neno, envólveo nunha toalla ou pano limpo, que traen os parentes do enfermo.
5.- De seguido, a María inicia o recorrido de tres voltas ó redor da igrexa co neno en brazos, parándose en casa esquina da mesma, mentres se reza un pai noso.
6.- Finalizado este acto, vístese ó neno con roupa limpa, e iniciase o recorrido ata a fonte da Virxe do Ermo, sita na parroquia veciña de Carlín. Este camiño farase sen entrar en ningunha casa, e a ser posible sen pararse.
7.- Xa na fonte, lávanselle un pouco os pés, as maos e a fronte ao neno coa auga da mesma, e límpase ó neno cun pano, que quedará estendido sobre a silveira, situada ó carón da fonte.
8.- Rematado este último acto, dáse por finalizada a práctica ritual, e iniciase o regreso ao domicilio familiar coa esperanza de que en un corto periodo de tempo recupérese o enfermo, dada a creencia de que “ no transcurso dun ano, os nenos que van ó sartego, e se lles practica debidamente a cerimonia, ou sanan ou morren”.
3. DIVERSAS CONSIDERACIÓNS RESPECTO AO RITUAL.
A “sabia” ou actora no ritual, ten que ser muller, chamarse María, e coñecer o desenvolvemento da práctica do ritual; ademais, non ser familiar do paciente, e se e posible tampouco veciña. Nos últimos anos só eran tres Marías as actoras tradicionais do ritual curativo, con predominio dunha delas por residir preto do lugar no que se levaba a cabo o ritual.
Segundo recolle o profesor Fidalgo Santamariña no ano 1980 só se levaron dous nenos mais uns trinta anos denantes era raro o domingo, que non houbera a saída da misa, un, dous, ou máis nenos do sartego, agardando a ser lavados. Unha das Marías comentou que fixo este ritual entre cincuenta e cen veces.
Este sartego de Trasmonte é un máis entre os variados sepulcros, que hai en Galicia. Este, ao conter un corpo privilexiado, dispón dun poder especial, segundo a crenza popular, para sandar certas enfermidades infantís mediante o emprego dunha práctica ritual axeitada. En Galicia hai outros sepulcros diante dos que se realizan rituais semellantes coa finalidade de que os nomeados popularmente “corpos santos”, curen determinadas enfermidades de depauperamento orgánico.
Ao antropólogo Fidalgo Santamariña informaronlle que a Trasmonte levaban nenos de todas partes mais fundamentalmente dos municipios de Lugo, Guitiriz, Vilalba, Outeiro de Rei
4. SIMBOLOXÍA DOS ELEMENTOS DO RITUAL.
Este ritual necesita un ambiente espiritual, polo que necesita dun halo místico, misterioso.
Así hai que sinalar que a práctica ritual sitúase nun lugar santo ou santificado. O Sartego radica nun terreo sagrado (no camposanto). No seu interior hai un “ corpo santo”.
Por outra banda, temos o rol que desempeñan as Marías, posibles actoras do ritual. Estas de ser membros normais da comunidades, pasan a desempeñar simbólicamente durante a práctica ritual o papel de mediadoras entre o natural e o sobrenatural, entre o humano e o divino. Como membros da comunidades son depositarias das súas tradicións e espérase delas que saiban distinguir o mal específico do “sartego” doutros que non o son, e que coñezan correctamente a práctica ritual, legada pola tradición para o tratamento de dito mal.
Pero ademais precisase que ocupen unha posición privilexiada, dende a que se fará posible o ritual salvador. De aí o desexo inconsciente de poñelas no lugar da Virxe, é dicir como intermediarias entre a vida e a morte, para acadar por medio da práctica ritual correctamente realizada a eliminación do mal (a enfermidade), e o rexurdimento do ben (ter boa saúde). Por iso ten que ser muller e que se chame María a actora do ritual.
Asi mesmo, todo o ritual ten o seu siñificado. Así, dende que está o neno no lugar do sartego ata que deixa a roupa, que traía posta, no interior do sepulcro, hai un fondo contido simbólico. O neno é separado das súas circunstancias concretas. Así, deixa ós familiares, que o trouxeron, e é recollido pola María. Esta o espide por completo para sometelo a acción vivificante da auga, que se depositou no sartego, e que deste xeito ten potencia divina.
Logo, envólvese ó neno nun pano limpo, e a roupa vella e sucia introdúcese no oco, que hai debaixo da tapa granítica do sartego. O sentido desta primeira parte do ritual e claramente percibible. O nudismo, o lavado vivificante e a nova envoltura, simbolizan a ruptura da vella condición, a expulsión do estado de enfermidade, que se arrebola no oco do sarcófago, co obxecto de que sexa destruída canto antes.
Pola súa banda, a auga ben significando morte e renacemento simultáneo. A auga mata por excelencia, xa que disolve, suprime toda forma e borra o pasado, mais tamén rexenera porque a disolución vai seguida dun “novo nacemento”.
Por medio das oracións e o percorrido ó redor da igrexa a “sabia” tenta influir sobre a vontade do ser divino e inducilo a que acepte a nova condición de saúde, enviando enerxía vital para conseguila.
A última parte do ritual pecha o proceso coa manifestación simbólica da nova situación acadada. O paciente, que xa deixou a súa vella situación de enfermidade xunto a roupa vella e renaceu a nova condición de saúde tras o lavado purificador e pola acción das oracións – todo elo feito en Trasmonte- xa non precisa ser lavado de novo na fonte de Carlín, pois será suficiente con rociar da auga da fonte un pouco os pés, as mans e a fronte, para que por medio da súa potencialidade mística acelere a súa recuperación, mais sen necesidade de espirse de novo nin que sexa a María a que leve a cabo esta acción.
En canto ao novo pano, usado para limpar este lavado parcial, realizado na fonte da Virxe, non se tira, como antes se fixo coa roupa vella; pola contra, este tendese sobre a natureza viva do entorno, para que perdure no tempo ao igoal que a natureza. A auga do manancial – sempre nova, perenne e limpa- ao igoal que a silveira verde que interven ó final, e o pano limpo que quedou sobre elas tendido, son elementos, que por as súas características expresan simbólicamente permanencia e estabilidade. A auga do manancial rexenera , e o memo ocorre coas silvas, que interveñen ó final; estas polo seu rexurdir periódico e o seu prolongado ciclo vital, son símbolos de rexeneración e persistencia.
Como remate, o neno, lavado e purificado pola acción da práctica ritual, xa pode esperar confiado na pronta recuperación da enfermidade, que arrastraba.
ILUSTRACCIÓNS.
FOTO 1. SARTEGO SITUADO DIANTE DUNHA CASA DE TRASMONTE (FRIOL)
FOTO 2. SARTEGO SITUADO NO ADRO DA IGREXA DE TRASMONTE (FRIOL)
FOTO 3. DEVOTOS BEBENDO DA AUGA DA FONTE DO SANTUARIO DE CARLIN (FRIOL)
FOTO 4. CATIVA LAVÁNDOSE COA AGUA DA FONTE DE “CARLIN” (FRIOL)
FOTO5. DEVOTO LAVÁNDOSE A CABEZA COA AUGA DO SANTUARIO DE CARLÍN (FRIOL)